Որոտնավանք


Որոտնավանքը միջնադարյան գիտակրթական հզոր կենտրոններից է եղել, այստեղ գործել են Հովհան Որոտնեցին, նրա աշակերտ Գրիգոր Տաթևացին, Առաքել Ծաղկողը: Գրվել են գիտական աշխատություններ, ընդօրինակվել ու ծաղկվել ձեռագրեր: Ժամանակին Որոտնավանքում ճգնող հայ վարդապետների համբավը հասել է մինչև Եվրոպա: Մոտ մեկ դար վանքը չի գործել, վերջին տարիներին Սյունիքի թեմի առաջնորդի նախաձեռնությամբ վերականգնվել է վանքը, մշտական հոգևորական է նշանակվել, աստիճանաբար հոգևոր կյանքը վերազարթոնք է ապրում:

Օղբին


Վայոց Ձորի լքված 60 գուղերից մեկը Օղբինն է։ Հայտնի չէ, թե ինչ է նշանակում կամ ինչպես է բացատրվում բնակավայրի անունը։ Գյուղը սահմանակից է Ադրբեջանին,  Խնձորուտ գյուղից մոտ 8 կմ հյուսիս-արևելք է գտնվում։ Լքված գյուղի կանգուն վկան 1666 թ-ին կառուցված ժայռերին ձուլված Օղբինի եկեղեցին է։ 

 

Մարտիրոսաց վանք


Վայոց ձորի Մարտիրոս գյուղի 13-րդ դարի վիմափոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին Գեղարդից հետո ամենախոշոր ժայռափոր ճարտարապետական համալիրն է Հայաստանում։ Այն ամբողջությամբ կերտված է Նզար սարի ներսում։ Քառակուսի հատակագծով համալիրը բաղկացած է նախագավիթից, ժամատնից և եկեղեցուց։ Այն ամբողջությամբ ժայռի մեջ է, դրսից միայն մի փոքր մուտք ունի, որը ժամանակին շատ ավելի աննկատ է եղել։

Բովուրխանի վանքն Արցախում


Բովուրխանի վանքը Արցախի Հանրապետության Մարտունու շրջանում է: Կառուցվել է 17-րդ դարում, պատմական Արցախի Վարանդա գավառում: Վանական համալիրը Վարանդայի մելիքների ամառային նստավայրն էր: 2023թ.-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հետ միասին վանքը բռնազավթվել է Ադրբեջանի կողմից: Բովուրխանի վանական համալիրը Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի իրավասության տակ է:

 

Բերձորի Սբ. Համբարձման եկեղեցին Արցախում


Բերձորի Սուրբ Համբարձման եկեղեցին 20-րդ դարում անկախություն հռչակած Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության առաջին եկեղեցին է: Օծվել է 1998 թվականի մայիսի 31-ին։ Բերձոր քաղաքի հետ եկեղեցին 2022թ.-ին անցել է ադրբեջանական զինված ուժերի վերահսկողության տակ: 2024 թվականի մայիսի արբանյակային լուսանկարները փաստում են, որ այն հիմնահատակ ոչնչացվել է Ադրբեջանի կողմից: Եկեղեցու կանխամտածված ոչնչացումը միջազգային իրավունքի կոպիտ խախտում է և համարվում է մարդկության դեմ ծանր հանցագործություն։

 

Գանձասարն Արցախում


Գանձասարի վանքը Արցախի Հանրապետության Մարտակերտի շրջանում է, Վանք գյուղի մոտ: Արցախի Խաչեն գավառի իշխան Հասան Ջալալ Դոլան Ս. Հովհաննես եկեղեցու կառուցումն սկսում է 1216 թվականին: Շինարարությունը տևում է 22 տարի: 2023թ.-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հետ միասին վանքը բռնազավթվել է Ադրբեջանի կողմից: Գանձասարի վանքը Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի իրավասության տակ է:

 

Շոշկավանքն Արցախում


Շոշկավանքը Արցախի Հանրապետության Մարտունու շրջանում է, Մսմնա և Խաչմաչ գյուղերի միջև՝ լեռնային բարձունքի վրա: 2023թ.-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հետ միասին վանքը բռնազավթվել է Ադրբեջանի կողմից: Շոշկավանքը Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի իրավասության տակ է:

Ուլուբաբի վանքն Արցախում


Ուլուբաբ գյուղը Արցախի Հանրապետության Ասկերանի շրջանում է: Հարուստ պատմություն ունեցող գյուղը Արցախի հայտնի իշխանական տան Հասան Ջալալյանների տոհմից սերված Ուլի պապի մելիքական նստավայրն է եղել, նրա անունով էլ կոչվել է Ուլուպապ կամ Ուլուբաբ: Այստեղ է Պտկեսբերքի Ս. Գևորգը: 2023թ.-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հետ միասին վանքը բռնազավթվել է Ադրբեջանի կողմից: Սուրբ Երից մանկանց վանքը Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի իրավասության տակ է:

Խնուշինակի Սբ. Աստվածածինն Արցախում


Արցախի Հանրապետության Մարտունու շրջանի Խնուշինակ գյուղի Սուրբ Աստվածածինը երկու լայնաթռիչք կամարների վրա կառուցված բազիլիկ է: Կառուցվել է 1860 թվականին, շուշեցի Հայրապետ բեկ Դոլուխանյանցի միջոցներով: 2023թ.-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հետ միասին եկեղեցին բռնազավթվել է Ադրբեջանի կողմից: Խնուշինակի Սուրբ Աստվածածինը Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի իրավասության տակ է:

 

Բռի եղցի վանական համալիրն Արցախում


Բռի եղցի վանքը Արցախի Հանրապետության Մարտունու շրջանում է: Տարածական սփռվածությամբ Արցախի ամենաընդարձակ վանքն է: Կառուցվել է 13-րդ դարում: Վանական համալիրը հայտնի է հատկապես իր որմնափակ խաչքարերով: 2023թ.-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հետ միասին վանքը բռնազավթվել է Ադրբեջանի կողմից: Հացի գյուղի Բռի եղցի վանքը Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի իրավասության տակ է:

 

Խաչքարերի հովիտն Արցախում


Արցախի Շահմասուր գյուղի ճամփեզրին է գտնվում Խաչքարերի հովիտ կոչվող տարածքը, որը միջնադարյան հայկական գերեզմանատուն է: Կառուցվել է 11-12-րդ դարերում: Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության տարածքում պաշտոնապես վավերացված խաչքարային հուշարձանների թիվը հասնում է երկու հազարի: 2023թ.-ին Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության բռնազավթումից հետո դրանց վիճակն անհայտ է։

 

Կոշիկ անապատ վանական համալիրն Արցախում


Կոշիկ անապատ վանական համալիրը Արցախի Հանրապետության Մարտունու շրջանում է: Վանքը Արցախի Խաղբակյան իշխանների հոգևոր կենտրոնատեղիներից էր: Կառուցվել է 11-12-րդ դարերում: Վանքի՝ Կոշիկ անվանումը, հավանաբար, գոշք բառից է. գոշք ասում են լեռներում ապրող ճգնավորների խմբին: 2023թ.-ից Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հետ միասին վանքը բռնազավթված է Ադրբեջանի կողմից:Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի իրավասության տակ է: